اولین اسناد و کتاب های حقوقی ارمنی

گارگین فتائی

 

بخش دوم

 

 

مخیتار گُش

 

         تولد 1120 م در گنجه ( شمال غربی جمهوری آذربایجان) وفات 1213 در نور گِدیک ( گُش کنونی) در ارمنستان

         دانشمند ، متفکر ، حقوقدان ، مثل نویس ، روانشناس و فعال اجتماعی ارمنی     اولیاء وی مسیحی بوده و کتب مقدسه را برای فراگیری به او دادند . وقتی که به سن بلوغ رسید به عنوان راهب ،  دست گزاری شد ولی به اطلاعات و سواد خود بسنده نکرده و با ملاقات با " هوهانس تاووشِتسی"[29] که در دانش عصر خود مشهور بود سالها نزد وی و سایر اساتید علوم دینی به شاگردی پرداخت و سرانجام خود به سمت وارتاپتی[30] نائل آمد ولی به این سمت هم بسنده نکرده و به کلیسای مشهور کوه سیاه در کیلیکیه رفت . البته این امر را که خود استاد علوم دینی است پنهان کرد و به این ترتیب مطالعات عمیق تری در خداشناسی و سایر علوم انجام داد و با کسب دوباره سمت استادی در بالاترین رده به میهن خود بازگشت سپس اختلاف نظرهای ریشه ای و عمیق بین مخیتارگش و جاثلیق استپانوس از آغوان(جمهوری ٱآذربایجان کنونی) آن قدر شدت گرفت که جاثلیق برای آسیب رساندن به این راهب بزرگ به کمک حکام دوست خود متوسل شد . به علت چنین پی گردهای غیرقابل تحملی او ناگزیر به نزد واختانگ ،  حاکم هاترک[31] نقل مکان کرد ولی وقتی که حاکم کرد ارمنستان که مخیتار گش را همانند پدر تنی خود دوست می داشت مجدداً در روستای کایِن[32] اسکان یافت گش به آن روستا رفته و در کلیسای گِتیک[33]  مستقر شد .  وقتی کلیسای گتیک بر اثر زلزله ویران شد او به کمک حکام دوست خود "امیر سپهسالار  زاکاره"[34] و " ایوانه زاکاریان "[35] و واختانگ و سایرین کلیسای نورگتیک یا گتنیک جدید را  در دره ای در فاصله ای نه چندان دور از گتیک بنا نهاد که در آن تا سالهای پیری اقامت گزید .

         او پدر روحانی  زاکاریا حاکم پرقدرت و بانفوذ ارمنستان بوده است و این حاکم نظر مخیتار را بر شورای کلیسا ارجح می دانست . او بین سالهای  1198-1196 مدرسهء خود را تاسیس کرد پس از مرگش کلیسای نور گتیک که توسط خود وی تاسیس شده بود به   " گُشا وانک" [36] تغییر نام یافت .  او کتب متعددی نوشته است که از این میان دو کتاب "مخیتارگش دادستان"  و " مثلها "[37] یا امثال حائز اهمیت بیشتری هستند .

        

در باره کتاب مخیتار گش دادستان

         او در این کتاب سعی کرده از طریق قانون ، تغییرات ایجاد شده در زندگی اجتماعی را نظم دهد .  در قرون وسطی این کتاب به زبانهای لاتین ، لهستانی و

 

گرجی ترجمه شده است . هرچند قبل از مخیتار گش در زمینه تدوین مقررات حقوقی ارمنی از سوی دیگران هم تلاشهائی صورت گرفته و نمی توان گش را اولین نویسنده کتاب حقوقی و قانون ارمنی دانست ولی سه مشخصه باعث شده که این کتاب و نیز مخیتارگش در تاریخ حقوق ارمنی ارزش بالاتری یافته و در واقع به مشهورترین فرد در این زمینه تبدیل گردد .

         اولاً:  قبل از او هرچند تلاشهایی در زمینه تدوین حقوق ارمنی صورت گرفته ولی باید خاطرنشان ساخت که این مقررات در داخل کتبی بوده که در آنها مقررات و تشریفات و مراسم کلیسائی و قوانین بین الکلیسائی در ارجحیت بوده و مقررات حقوقی جایگاه چندانی را اشغال نکرده اند.

         ثانیاً : قبل از وی دیگران تنها در مورد تعدادی از مسائل مورد علاقه خود به تدوین کتب و مقررات حقوقی پرداخته اند و کار آنها همه جانبه نبوده است  در حالی که کتاب دادستان را می توان از لحاظ تنوع در موضوعات حقوقی و حیطه های در برگیرنده قانونی در حد کتب قانونی و حقوقی کنونی دانست .

         ثالثا ً:  کتب قبل از وی تنها به زبان ارمنی بوده اند ولی کتاب دادستان به زبان لاتین که زبان بین المللی آن زمان بوده ترجمه شده و موجب آگاهی سایر ملل از حقوق ارمنی گشته و اساساً مشخصهء بارز مخیتار گش ، جهانی کردن فرهنگ ارمنی بوده چنانکه برای اولین بار در ادبیات ارمنی با تالیف کتاب مثلها باعث شناخت مثلهای ارمنی از جانب سایر ملتها شد .

         کتاب دادستان[38]  در ابتد ا با یک پیش درآمد کوتاه و مقدمهء طولانی 10 قسمتی شروع می شود و دارای 251 باب است .  ابواب آن عمدتاً کوتاه و در مورد یک مسالهء حقوقی یا کیفری و تعیین حکم آن مساله است .  برخی از ابواب آن از چند سطر تجاوز نمی کند . وی احکام مربوط به هر مورد را بر اساس احکام حقوقی مندرح در قسمت های محتلف کتاب مقدس اعم از عهد عتیق و عهد جدید استخراج کرده است .  عده ای از محققین ، پیش درآمد و مقدمهء این کتاب را حتی از ابواب اصلیش با ارزش تر دانسته اند . وی در پیش درآمد این کتاب می نویسد که قضات و دادرسین محاکم باید از لحاظ مادی از سوی حکومت به اندازهء کافی تامین شوند تا ناگزیر به گرفتن رشوه نباشند .  وی احکام این کتاب را باعث ازبین رفتن شرارت و کاهش جرائم عمدی دانسته و به کارگیری روشهای ارائه شده در آن را موجب جلوگیری از بروز جنگ و نزاع و برقراری صلح و آرامش می داند .

         گش در پیش درآمد کتاب بر نقش عقل در تدوین قوانین تاکید کرده و اظهار می دارد که شخص درست کار از قاضی دنیوی هراسی ندارد .

         او در مقدمهء طولانی کتاب به تشریح علت وجودی دادستان و نگارش کتاب می پردازد و کلاً بن مایهء نگارش کتاب دادستان را که در مورد احکام

 

 

حقوقی دنیوی است وجود دادستان اخروی و یا محاکمهء روز قیامت و حهان پس از مرگ بر اساس کتاب مکاششفهء یوحنا [39] قرار می دهد و در برابر ایرادات

کسانی که با دادستان  پس از مرگ مخالفند به پاسخ گوئی می پردازد . همچنین وی در مقدمه کتاب در مورد شرائط قضات ، گواهان ، سوگند و آئین دادرسی[40] نیز سخن می گوید .

         این کتاب نیز همانند سایر کتب نوشته شده در قرون وسطی آمیزه ای از مقررات و مسائل دینی و کلیسائی و حقوقی است و مجازات های آن از توبه و طلب بخشش که مکرراً در انجیل به آن تاکید شده تا جزای نقدی ، مجازات بدنی سبک ، مجازات بدنی سنگین و اعدام را در بر می گیرد .

         محتوای این کتاب عمدتاً شامل مسائل مربوط به حقوق خصوصی[41]    ( نظیر اموال ، املاک ، چاهها ، زراعت و کشاورزی ، ارث و وصیت و احکام مربوط به وارثین) حقوق کیفری[42] ( نظیر قتل ، سرقت ، آدم ربائی ، راهزنی ، خیانت  در امانت  ، ضرب و جرح و غیره) حقوق خانواده ( نظیر ازدواج و طلاق ، ترک همسر و فرزندان ، عیوب زناشوئی و غیره) خقوق کلیسائی ( نظیر مقررات حکم بر کلیسا ، دست گزاری کشیشان و اسقف ها ، طرز نگهداری اموال کلیسا و وارثین آن و غیره) حقوق اساسی ( نظیر روابط بین حکام با پادشاه و روابط پادشاه و حکام با رعایا) و آن مواردی است که در کتاب مقدس و مسیحیت ارتکاب آنها گناه و جرم محسوب می شده ( نظیر جند همسری ، خیانت ، انکار خداوند ،انکارمسیح و انکار مبانی دینی) . هر چند این کتاب در قرون وسطی به چند زبان ترجمه شده است ولی با توجه به ارزش منحصر به فرد این اثر در تاریخ حقوق و فرهنگ ارمنی ، لازم است که به زبانهای بیشتر و متداولتر امروزی نیز ترجمه گردد .

         این نوشته در مورد تاریخ قدیمی تر حقوق ارمنی است و مدتها رسماً مورد استفادهء قضات محاکم در ارمنستان بوده است .

 

         با توجه به اینکه  ملتها و تمدنها و بویژه  فرهنگها و تمدنهای همجوار همواره در زمینه های گوناگون ، متقابلاً بر هم تاثیر گذاشته اند لذا مطالعهء تاریخ حقوق ارمنی و بررسی تطبیقی آن با تاریخ حقوق ملل همجوار و همسایه موجب روشن شدن بیشتر مشترکات و آشکار شدن نکات مبهم و ناشناخته در این فرهنگ ها خواهد شد .

 

 

پی نوشت ها

 

1: در واقع تا قبل از انقلاب کبیر فرانسه از یک سو و ارائهء نظریه تفکیک قوا از طرف منتسکیو از سوی دیگر  و به تبع آنها تدوین کدهای قانونی ناپلئون ، نظام قضائی تمامی کشورها بر پایة آراء قضات دادگاههای عالی بوده که اجرای آنها برای قضات دادگاههای تالی یا پائین تر الزام آور بود چنانکه در کشور انگلستان که سیستم قانون گزاری مجلس و یا به عبارتی نظام قانون نوشته را نپذیرفته نظام حقوقی آن مبتنی بر سیستم کامن لاوCommon law و یا همان حاکمیت آراء دادگاههای عالی است .

2: این موزه در شمال شرقی ایروان بوده و به ماتناداران Mathenadaranمشهور است .

3:Կանոնագիրք ( Kanonagirk)

4:Hovhannes Odzentsi) Հովհաննես Օձենցի ) او بین سالهای 717 تا 728 میلادی جاثلیق اعظم ارمنستان بوده و به      « دوستدار دانشImastaser» هم ملقب بوده است .

5: Գևորգ Երզնկացի )Gevorg Yerznkatsi) گئورگ اهل يرزنكا

6:(Ajaria sasnetsi) Ազարիա Սասնեցի آجاريا اهل ساسون

1628-1570 وی دارای آثاری در زمینه های تاریخ ، نجوم ، گاهشماری و هندسه بوده و کتاب جهان نما( جغرافیای) بطلمیوس را از زبان ایتالیایی به ارمنی ترجمه کرده است .

7: Կանոնական օրենսդրությունը (Kanonakan Orensdrutiun) 

8: Դավիթ Ալավկարդի Գանձակեցիزمان تولد و مرگ او به طور دقیق معین نیست تنها معلوم شده که اوبعد از 1139 میلادی درگذشته است . عمدهء فعالیت های وی در زمینهء تعلیم و تربیت بوده است .

( Gandzaketsi Davit Alavkardi) داويد اهل گنجه

9: Թուղթ Ընդհանրականը Tookht Endhanurakan))

10: Ներսես Շնորհալի  Nerses Shnorhali (1173-1102م) نويسنده ، آهنگساز و مورخ ارمني  و جاثلیق اعظم از 1166 به بعد . او به علت استعدادهای گوناگونش از سوی دیگران به شنورهالی( Shnorhali  ) به معنای پراستعداد ملقب گشت .

11: Խրատ հասարակաց քրիստոնեիցը

Khrat Hasarakats Kristoneits))

12: Հովհաննես Երզնկացի

Hovhannes Yerznkatsi)) 1293-1230 از فیلسوفان ارمنی در دوران قرون وسطی .

13: Zakarian  این خاندان ، کمک زیادی به توسعهء فرهنگی ارمنستان    نموده اند .

14: Mkhitar Gosh Datastan or Datastanagirk

15: Սմբատ Սպարապետ Smbat Sparapet)) 1276-1208

مورخ و مقام دولتی و نظامی ارمنی .

16: Kilikia  کیلیکیا یا کیلیکیه نام منطقه ای در جنوب فلات آناطولی یا آسیای صغیر و حدود یک سوم خاک آناطولی را شامل می شود .  این منطقه را ارمنستان کوچک هم خوانده اند .  در قرون میانی ، پادشاهی ارمنی مستقلی در کیلیکیه ایجاد شد ولی در سده پانزده میلادی،  ترکان عثمانی  قسمتهای عمده ای از آن را تسخیر کردند  . با این وجود بخشهائی از این منطقه تا مدتها در دست ارامنه باقی ماند .

17: Ներսես Լամբրոնացի )  Nerses Lambronatsi)

(1198-1153) یعنی نِرسِس اهل لامبرون  - فیلسوف ، دانشمند ، کاتب ، مقام دولتی و کلیسائی ، نویسنده ، مترجم ، آهنگساز و رئیس قلعهء لامبرون در کیلیکیای ارمنستان .

18: Benedictians از فرقه های مشهور رهبانی در قرون وسطی  .  منظور ، ترجمهء مقررات اتحادیه راهبین بندیکتی می باشد .

19:  Անտիոքի Ասիզները, ) Antioki Asizner ) نگارش ااصلی عنوان این اثر به فرانسه چنین است Assises d՛Antioche و به معنای احکام محاکم انطاکیه است .  آنتیوک یا انطاکیه از شهرهای مهم آسیای صغیر در امپراطوری بیزانس یا روم شرقی بوده است .

20: کریمه نام شبه جزیره ای در کرانهء شمالی دریای سیاه و هم اکنون جزء کشور اوکراین می باشد .

21: قبچاق ، نام قوم و دشتی در آسیای میانه است و زبان قبچاقی ، خود از زبانهای ترکی است . این قوم ، کمتر شناخته شده و جایگاه ، فرهنگ و زبانش  تحقیقات بیشتری را می طلبد .

22: Հայոց իրավունքի ժողովածուն

Hayots Iravoonki Joghovatsun

23: Սիգիզմունդ Ա ) Migizmund A )

24:  Շահամիր Շահամիրյան ) Shahamir Shahmirian )

1797-1723 تولد  جلفای نو اصفهان    وفات  مَدْرَس هندوستان . او بنیان گذار اولین نشریهء ادواری ارمنی ، موسوم به  « آزدارار» می باشد .

25: Որոգայթ Փառաց ) Vorogait Parats )

26: حقوق اساسی ، شاخه ای از علم حقوق است که در مورد ساختار دولت و تشکیلات حکومت و روابط بین مردم و دولت بحث می کند .  مهمترین دست آورد حقوق اساسی برای ملتها تدوین قانون اساسی بوده است .

27: Հայոց Ազգի Կանոնադրությունը

 ( Hayots Azgi Kanoonadrutiun )

28: Նահապետ Ռուսինյան ( Nahapet Rusinian  )

1876-1819  نویسنده ، معلم و فعال ملی ارمنی . او در روستای اِوکِره   ( Evkereh  ) در دهستان کِساریا (Kesaria )  متولد شده . تحصیلات خود را ابتدا در زادگاهش و سپس در استانبول و سرآخر در دانشگاه سوربن پاریس ادامه داده و به کسب دکترا در رشته پزشکی نائل آمد . او فعالیت های اجتماعی گسترده ای در دو زمینهء تعلیم و تربیت کودکان  و تصویب و اجرای قانون اساسی برای ارامنهء ساکن در ارمنستان غربی به عمل آورد .

29:  Հովհաննես Տավուշեցի ) Hovhannes Tavooshetsi )

30: վարդապետ  ) Vardapet ) استاد علوم دینی

31: Հաթերք ) Haterk )

32: Կայեն ) Kayen )

33:  Գետիկ ) Gethik )

34:  Զաքարե ) Zakareh )

35:  Իվանե Զաքարյան ) Ivaneh Zakarian )

36: Գոշավանք )  Goshavank ) به معنی کلیسای ساخته شده از سوی مخیتار گُش .

37: Առակներ ( Arakner )

38:  دادستان که به ارمنی դատաստան معادل  Datastan است در واقع ریشه در واژهء دات پهلوی ، معادل داد کنونی دارد و دادستان  در اصل به معنی مجموعهء احکام دادگاهها است که در یک جا گردآوری شده اند . معروف ترین و شناخته شده ترین دادِستان در زبان فارسی " ماتیکان هزار داتاستان " یا مادگان هزار دادستان به معنی کتاب هزار رای است که در زمان خسروپرویز به زبان فارسی پهلوی ساسانی نوشته شده است .  هر چند این کتاب را  آناهید پریخانیان به ارمنی ترجمه کرده و در سال 1983 در ایروان به چاپ رسیده است ولی این کتاب هنوز در زادگاه خود به فارسی کنونی ترجمه نشده و دکتر علی کاکاافشار از وکلای دادگستری تا کنون قسمتی از آن را در طی چندین شماره در مجله   ( فصلنامه) کانون وکلا  ترجمه نموده است .

39:  مکاشفهء یوحنا آخرین بخش کتاب مقدس است که توسط یوحنای رسول ، از شاگردان مسیح نوشته شده است . این بخش تماماّ در مورد روز قیامت و رستاخیز در آئین مسیح است و مخیتار گش ،  بنای اصلی دادستان زمینی و دنیوی را بر پایهء دادِستان اخروی  مکاشفهء یوحنا قرار می دهد .

40: آئین دادرسی ، شاخه ای از علم حقوق است که در مورد تشکیلات قضائی و دادگستری و طرز اداره و اجرای محاکمات در دادگاهها بحث می کند .

41: حقوق خصوصی ، شاخه ای از علم حقوق است که موضوعات آن مربوط به احوال شخصیه، حقوق ارثیه، حقوق خانواده و حفوق مربوط به قراردادها و اموال و املاک است .

42: حقوق کیفری از شاخه های علم حقوق است که مربوط به  مجازاتها ، چگونگی اعمال مجازات  و شرائط افراد مشمول مجازات می باشد .

 

منابع مورد استفاده

araratian-tem.am/mediaDatastanagirk.pdf 1:

hy.wikipedia.org/wiki/Մխիթար_Գոշ  2:

3:hy.wikipedia.org/.../Մատենադարանի_ձեռագրերը_իրավագիտության_մասին

4: www.hsearch.am/Matenadaran.org

5: National Assembly of the Republic of Armenia Official Website Parliament_am

6: مجله کانون وکلا شماره پیاپی 176 تهران  فروردین  - 1381انتشارات کانون وکلا

7: فرهنگ فارسی به پهلوی - بهرام فره وشی - انتشارات دانشگاه تهران 1381

8: ارمنستان  - دفتر مطالعت سیاسی و بین المللی – تهران 1388